خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ چند روز پیش مسعود پزشکیان رئیس جمهوری کشورمان در حاشیه رونمایی از الواح هخامنشی و دیداری که با فعالان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری داشت؛ درباره ربع رشیدی صحبت کرد. پزشکیان در واقع این صحبت‌ها را در پاسخ به پیشنهاد حجت کرد که گفته بود اجازه تأسیس دانشگاه بین المللی میراث فرهنگی را بدهید. پزشکیان نقبی به بزرگترین مرکز دانشگاهی جهان زد و گفت: در تبریز دانشگاهی داشتیم که در آن با هفت زبان زنده دنیا آموزش می‌دادن و مدیریتی بر مبنای فرایند می‌کردند. ما هنوز نتوانستیم این روش را در نظام مدیریتی خود اجرا کنیم.
صحبتهای رئیس جمهور فتح بابی شد برای اینکه دوباره ربع رشیدی به مرکز توجه تبدیل شود. آنها که نمی‌دانستند دوباره درباره ربع رشیدی مطالعه کردند و آنها که می‌دانستند، احساس افتخار کردند. تا اینکه در حاشیه سومین نمایشگاه بین المللی گردشگری ۲۰۲۴ تبریز، با حضور وزیر میراث فرهنگی و رئیس دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تفاهم نامه همکاری‌های مشترک مطالعات پژوهشی در موضوع ربع رشیدی شامل کاوش‌های باستان شناختی و مطالعات حفاظتی، مرمتی و معماری و تشکیل پرونده ثبت در میراث جهانی یونسکو و آیسسکو و نیز پشتیبانی علمی و فنی پژوهشکده بین المللی هنر و از پایگاه ربع رشیدی به امضای طرفین رسید. البته امید است این تفاهم نامه به فراموشی سپرده نشود.
اما ربع رشیدی چه بود و چه شد؟ ۷۰۰ سال پیش وزیر دولت غازان خان ایلخانی به نام رشید الدین فضل الله همدانی وقف نامه‌ای صادر کرد که هنوز هم بعد از این همه سال بزرگترین وقف نامه در جهان است و چندی پیش در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید. او در وقفنامه خود آورده که در شهر تبریز دانشگاه و مرکز علمی ساخته شود. دانشگاهی که هم مرکز درمانی بود و هم از سراسر جهان برای یادگیری علوم مختلف به آنجا می‌رفتند و سرشناس‌ترین دانشگاه و البته مرکز پزشکی در کل جهان بود. درست زمانی که هنوز هاروارد و دانشگاه‌های اروپایی شکل نگرفته بودند.
در زمان صفویه، از سنگ قبرهای به جا مانده به عنوان مصالح در برج توپخانه استفاده می‌کردند
اما حالا این دانشگاه که به ربع رشیدی معروف بوده است به یک محوطه خاکی و مخروبه ای تبدیل شده که اعتباری برای سرپا نگهداشتن آن هم وجود ندارد چه برسد به کاوش‌های باستانی در آن.
این محوطه باستانی که زمانی نیمی از شهر تبریز را در برمی گرفته حالا یک تپه باستانی ۱۳ هکتاری است که از هر طرف به آن تجاوز شده است. از دوره صفوی گرفته که بناها را به دلیل دشمنی با شاهان ایلخانی تخریب کردند تا دوره قاجار و پهلوی و معاصر که دیده می‌شود در اطرافش خانه ساخته‌اند.
ربع رشیدی یکی از بزرگترین کارگاه‌های ساخت کاشی آبی فیروزه‌ای را داشته است که هنوز هم تکه‌هایی از آن در محوطه یافت می‌شود
در بخشی از این محوطه سقف خانه‌ها درست در دل محوطه قرار گرفته و بخشی دیگر را شهرداری تبریز برای ساخت زمین فوتبال صاف کرده است انگار که هیچ وقت در اینجا یک اثر باستانی وجود نداشته است.
هنوز هم ساخت و سازها ادامه دارد و در جوار این محوطه بنایی بالا آمده که البته دستور توقف آن را صادر کرده‌اند اما حتماً زیر آن لایه‌های تاریخی بوده که از میان رفته است مانند لایه‌های تاریخی دور تا دور آن.
زمین فوتبالی که شهرداری در جوار ربع رشیدی ساخت. امید است طی توافقی این زمین به میراث تعلق گیرد
این لایه‌های تاریخی که لزوماً در آنها آثار تاریخی یافت نمی‌شود، محلی هستند برای یافتن تاریخچه ربع رشیدی. همچنان که از خاک موجود در این محوطه می‌توان پی برد ادعای مصری‌ها و ترک‌ها درباره داشتن اولین کارگاه تولید کاشی آبی فیروزه‌ای صحت ندارد بلکه می‌توان به راحتی ثابت کرد که در ربع رشیدی خیلی قبل تر از مصر و ترکیه، این نوع کاشی تولید می شده و هنوز هم خرده کاشی‌های آن در محوطه وجود دارد. پیدا شدن کارگاه ساخت کاشی فیروزه‌ای گواهی می‌دهد که کاشی‌های فیروزه‌ای مسجد کبود تبریز هم در اینجا ساخته شده است. ولی مطالعات بیشتر به یک اعتبار ملی نیاز دارد تا بتواند بخش‌های زیرخاک مانده را بیرون بکشد، هر چند که ۵ فصل کاوش در آن انجام شده ولی از آخرین باری که کاوش صورت گرفته تا کنون بیش از چهار دهه می‌گذرد.
خانه‌هایی که تا بیخ گوش باقی مانده‌های ربع رشیدی ساخته شدند و حالا معضل اصلی پایگاه میراث هستند
حالا اگر اعتباری هم داده می‌شود بیشتر برای مرمت و ایجاد شرایط بهتر برای مسیر گردشگرانی است که تنها در زمان عید و فصل تابستان درهای ربع رشیدی به رویشان باز می‌شود.
اعتبارات قطره چکانی تنها جوابگوی ساماندهی به مسیرهای بازدیدکنندگان است نه حفاری‌های باستانی
در هر حال ربع رشیدی میراثی است که نمونه آن در جهان وجود ندارد میراثی که اگر بدان توجه می‌شد، افتخار دیگری نه تنها برای تبریز بلکه برای کل ایران بود اما اکنون مانند تلی از خاک رویش پوشیده است و در میان مقاصد گردشگری شهر به اندازه حتی یک خانه -موزه هم جایگاهی ندارد.
احمد حمزه زاده مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: درست است که کاوش در این محدوده انجام نمی‌شود اما مرمت و کارهای حفاظتی آن را از سه فصل پیش انجام شده است. تفاهم نامه‌ای نیز در کنار نمایشگاه گردشگری و صنایع دستی با دانشگاه هنرهای اسلامی تبریز منعقد کردیم که کاوش‌های باستان شناسی را از سال بعد دوباره شروع کنیم. کار در اینجا به اعتبارهای زیادی نیاز دارد. فاز بندی کردیم که بر اساس آن برنامه جلو برویم.
موضوع دیگری که به تازگی ذهن اهالی میراث فرهنگی را به خود درگیر کرده است ادعای مالکیت یک شرکت فروشگاه‌های زنجیره‌ای است که مدعی شده سندی در اختیار دارد و نشان می‌دهد بخشی از زمین‌های عرصه ربع رشیدی را می‌تواند به عنوان فروشگاه در اختیار داشته و در آن ساخت و ساز کند. ادعایی که رحمت پور مدیر پایگاه ربع رشیدی به آن اهمیتی نمی‌دهد و به خبرنگار مهر می‌گوید: موضوع تملک زمین‌های خالی ربع رشیدی به عهده شهرداری است و شهرداری باید این مشکل را حل کند که احتمالاً پس از اثبات مالکیت، باید آن زمین را از شرکت خریداری کرده و به میراث فرهنگی تحویل دهد.
وی ادامه می‌دهد: ما هیچ بنایی در عرصه ربع رشیدی نداریم هر چه که ساخته شده و هست در حریم ربع رشیدی قرار دارد اما این شرکت مدعی مالکیت زمین در عرصه شده است. بنابراین به زودی این مشکل با کمک شهرداری حل خواهد شد. چون این شرکت تنها یک برگه کاغذ دارد.
فاطمه کریمی
💬 نظرات خود را با ما در میان بگذارید