امروز محیط دیجیتال بخش مهمی از زندگی کودکان است و در یادگیری، سرگرمی، ارتباطات و حتی شکلگیری هویت آنها نقش بزرگی دارد. با وجود این فرصتها، فضای مجازی خطرات زیادی هم برای کودکان به همراه دارد. سوءاستفاده از دادههای شخصی، آزار و اذیت آنلاین، تبلیغات تجاری و شکاف دیجیتال از جمله این خطرات هستند.
مریم قوامی مدرس مهارتهای والدینی در ادامه آورده است این حقوق شامل حق بر حفاظت و امنیت، حق دسترسی به اطلاعات و آموزش، و حق مشارکت فعال در محیط دیجیتال است. پژوهش حاضر با تکیه بر کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل و اسناد مرتبط نشان میدهد که برای ساختن آیندهای ایمن و توانمندساز برای کودکان باید تعادلی میان حفاظت و آزادی برقرار شود.
به گزارش میگنا تحول دیجیتال قرن بیست و یکم زندگی همه انسانها را تغییر داده است. کودکان به دلیل رشد در این محیط، بیش از دیگران تحت تأثیر آن قرار دارند. اینترنت، شبکههای اجتماعی، بازیهای آنلاین و هوش مصنوعی به بخش جداییناپذیر از زندگی روزمره کودکان تبدیل شدهاند. همین مسئله باعث میشود که پرسشهای اساسی مطرح شود: کودکان در محیط دیجیتال چه حقوقی دارند؟ این حقوق چگونه باید تعریف و اجرا شوند؟ چه کسانی وظیفه دارند از آنها حمایت کنند؟
حقوق دیجیتال کودکان مجموعهای از اصول است که هم به حفاظت در برابر خطرات توجه دارد و هم به امکان مشارکت و رشد. در این پژوهش سه پرسش بررسی میشود. نخست اینکه بنیانهای حقوقی و اخلاقی این حقوق کداماند. دوم اینکه کودکان در اجرای این حقوق با چه چالشهایی روبهرو هستند. و سوم اینکه چه راهکارهایی میتواند محیط دیجیتال را برای آنها ایمنتر و عادلانهتر کند.
سازمان ملل در سال ۲۰۲۱ با تفسیر عمومی ۲۵، حقوق کودکان در محیط دیجیتال را مشخص کرد. کودکان حق دارند به فناوریها دسترسی داشته باشند، آموزش ببینند و در فعالیتهای آنلاین مشارکت کنند، در حالی که از آسیب، تبعیض و استثمار محافظت میشوند.
حقوق اصلی دیجیتال کودکان
- حق دسترسی: فرصت برابر برای استفاده از اینترنت و فناوریهای آموزشی.
حق حریم خصوصی: حفاظت از دادهها و اطلاعات شخصی کودک.
حق امنیت: محافظت در برابر محتوای مضر و آزار اینترنتی.
حق مشارکت: امکان بیان نظر و حضور در محیطهای آنلاین.
حق آموزش دیجیتال: یادگیری مهارتهای استفاده مسئولانه از فناوری.
بنیانهای مفهومی و حقوقی
حقوق دیجیتال به معنای حقوق انسانی در محیطهای مجازی است. برای کودکان این حقوق باید متناسب با شرایط رشدی و آسیبپذیریهای آنها در نظر گرفته شود. حقوق دیجیتال کودکان در سه دسته کلی جای میگیرد. دسته نخست حقوق حفاظتی است که شامل حفاظت در برابر محتوای مضر، آزار آنلاین و سوءاستفاده از دادهها میشود. دسته دوم حقوق مربوط به تأمین و دسترسی است که آموزش و بهرهمندی از منابع دیجیتال را در بر میگیرد. دسته سوم حقوق مشارکتی است که به کودکان امکان میدهد در فضای دیجیتال نظر بدهند، خلاقیت خود را بروز دهند و در جامعه مدنی حضور فعال داشته باشند.
اصلیترین سند بینالمللی در زمینه حقوق کودک کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل است. این کنوانسیون که در سال ۱۹۸۹ تصویب شد، هرچند قبل از گسترش اینترنت نوشته شده بود، اما اصول آن در فضای دیجیتال نیز کاربرد دارد. در سال ۲۰۲۱ نیز کمیته حقوق کودک سازمان ملل با صدور تفسیر عمومی شماره ۲۵ اعلام کرد که تمام حقوق کودکان در محیط دیجیتال معتبر است. در سطح منطقهای و ملی نیز مقرراتی مانند قوانین اتحادیه اروپا درباره حفاظت از دادهها و کد طراحی متناسب با سن در بریتانیا نشان میدهد که توجه به حقوق دیجیتال کودکان در حال افزایش است.
فرصتهای محیط دیجیتال
محیط دیجیتال فرصتهای گستردهای برای کودکان ایجاد میکند. آموزش آنلاین و دسترسی به منابع جهانی، یادگیری را آسانتر کرده است. کودکان میتوانند از خانه یا هر جای دیگر به کلاسهای مجازی بپیوندند و مهارتهای جدیدی یاد بگیرند. همچنین اینترنت به آنها امکان میدهد در فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی مشارکت کنند، نظر خود را درباره مسائل مهم بیان کنند و حتی در جنبشهایی مانند حفاظت از محیط زیست نقش داشته باشند.
برای کودکان دارای معلولیت، فناوریهای دیجیتال راهی برای برقراری ارتباط و دسترسی به آموزش فراهم میکند. همچنین کودکانی که در مناطق محروم یا در شرایط سخت زندگی میکنند، میتوانند با کمک فناوری به منابع و شبکههای حمایتی متصل شوند. بنابراین محیط دیجیتال تنها یک فضای سرگرمی نیست بلکه میتواند ابزار توانمندسازی و برابری باشد.
خطرات و چالشها
با وجود فرصتها، فضای مجازی پر از خطراتی است که میتواند زندگی کودکان را تهدید کند. مهمترین چالش مربوط به حریم خصوصی و سوءاستفاده از دادههاست. بسیاری از برنامهها و بازیها اطلاعات شخصی کودکان را جمعآوری میکنند و آنها را برای تبلیغات و اهداف تجاری به کار میبرند. کودکان درک کافی از این فرآیند ندارند و این مسئله رضایت آگاهانه را زیر سؤال میبرد.
مسئله دیگر امنیت آنلاین است. کودکان ممکن است قربانی آزار اینترنتی، فریب آنلاین یا حتی سوءاستفادههای جنسی شوند. شکاف دیجیتال نیز چالشی مهم است. بسیاری از کودکان در کشورهای در حال توسعه یا مناطق محروم به اینترنت یا ابزارهای دیجیتال دسترسی ندارند و همین باعث نابرابری آموزشی و اجتماعی میشود. علاوه بر این، تجاریسازی فضای دیجیتال کودکان را به مصرفکنندگان دائمی تبدیل میکند و ارزشها و رفتارهای آنها را تحت تأثیر قرار میدهد. نظارت بیش از حد توسط مدارس یا دولتها هم میتواند آزادی و استقلال کودکان را محدود کند.
مباحث نظری و اخلاقی
در بحث حقوق دیجیتال کودکان همواره یک تنش اساسی وجود دارد: چگونه میتوان میان حفاظت و آزادی تعادل ایجاد کرد. اگر تنها به حفاظت توجه شود، استقلال و خلاقیت کودکان سرکوب میشود. اگر هم هیچ حفاظتی وجود نداشته باشد، کودکان در معرض خطرهای جدی قرار میگیرند.
کنوانسیون حقوق کودک بر مفهوم ظرفیتهای در حال تکامل تأکید دارد. یعنی باید در نظر گرفت که کودکان با رشد خود توانایی بیشتری برای تصمیمگیری پیدا میکنند. بنابراین قوانین و سیاستها نباید یکسان برای همه کودکان اجرا شوند بلکه باید متناسب با سن و شرایط آنها باشند. مسئولیت شرکتهای فناوری نیز بسیار مهم است. این شرکتها نقش بزرگی در شکلدهی محیط دیجیتال دارند و باید به اصول اخلاقی و حقوق کودک پایبند باشند. همچنین با گسترش هوش مصنوعی خطر سوگیری الگوریتمها و تصمیمهای ناعادلانه افزایش یافته است و نیاز به شفافیت و پاسخگویی وجود دارد.
برای درک بهتر میتوان به چند نمونه جهانی نگاه کرد. در بریتانیا کد طراحی متناسب با سن اجرا شد که شرکتها را موظف میکند خدمات خود را بر اساس منافع کودکان طراحی کنند. این قانون الگویی برای سایر کشورها نیز شده است. در کره جنوبی قانونی به نام «خاموشی بازی» اجرا شد که بازی آنلاین برای کودکان را در شب محدود میکرد. هرچند هدف آن حفاظت بود، اما بسیاری معتقدند استقلال کودکان را نادیده گرفت. یونیسف هم در کشورهای مختلف برنامههایی برای آموزش سواد دیجیتال و حمایت آنلاین اجرا کرده است که نشان میدهد علاوه بر قانونگذاری، آموزش و آگاهی نیز بسیار ضروری است.
مسیرهای تقویت حقوق دیجیتال کودکان
برای بهبود وضعیت، اصلاحات حقوقی و مقرراتی باید جدی گرفته شود. قوانین بینالمللی و ملی باید بهگونهای طراحی شوند که حقوق کودکان در فضای دیجیتال به رسمیت شناخته شود. آموزش و گسترش سواد دیجیتال نیز اهمیت زیادی دارد. اگر کودکان، والدین و معلمان مهارتهای لازم را یاد بگیرند، میتوانند بهتر از خود در برابر خطرات محافظت کنند.
مشارکت کودکان در تصمیمگیریها باید جدی گرفته شود. کودکان باید در طراحی خدمات دیجیتال و سیاستگذاریها نقش داشته باشند، چون کاربران اصلی این فضا هستند. شرکتهای فناوری هم باید مسئولیتپذیر باشند و اصول طراحی اخلاقی را رعایت کنند. همچنین پر کردن شکاف دیجیتال ضروری است. دسترسی همگانی به اینترنت و ابزارهای دیجیتال باید هدف اصلی دولتها باشد تا همه کودکان از فرصتهای برابر برخوردار شوند.
حقوق دیجیتال کودکان بخش جداییناپذیر از زندگی امروز است. این حقوق هم شامل حفاظت در برابر خطرات است و هم شامل آزادی و مشارکت در جامعه دیجیتال. اگر تنها به حفاظت فکر کنیم، خلاقیت و استقلال کودکان از بین میرود. اگر تنها آزادی بدهیم، کودکان در معرض آسیب قرار میگیرند. بنابراین باید تعادلی هوشمندانه ایجاد شود.
آینده دیجیتال باید بر پایه حقوق کودکان طراحی شود. این آینده باید نه تنها برای کودکان بلکه با مشارکت خود آنها ساخته شود. تنها در این صورت است که میتوان جامعهای دیجیتال داشت که در آن حقوق کودکان محترم شمرده شود، استعدادهایشان پرورش یابد و امکان مشارکت معنادار برایشان فراهم گردد.
فرزندپروری دیگر مراقبت از سلامت و آموزش کودکان نیست، بلکه شامل مدیریت فضای دیجیتال و حمایت از حقوق آنلاین آنها نیز میشود.
کودکان از سنین پایین با گوشی، اینترنت و شبکههای اجتماعی آشنا میشوند و این فضاها فرصت یادگیری، سرگرمی و ارتباط با دیگران را فراهم میکنند. در عین حال خطراتی مانند آزار اینترنتی، محتوای نامناسب و نقض حریم خصوصی وجود دارد که والدین باید با مهارتهای فرزندپروری دیجیتال از کودکان خود محافظت کنند.
فرزندپروری دیجیتال به معنای ترکیب مهارتهای سنتی با توانایی هدایت و آموزش کودکان در فضای آنلاین است.
والدین باید با کودکان درباره فعالیتهای آنلاین گفتوگو کنند و اعتماد ایجاد کنند. همچنین لازم است سواد دیجیتال خود را افزایش دهند تا بتوانند از حریم خصوصی و امنیت فرزندان محافظت کنند و رفتارهای آنلاین سالم را به آنها آموزش دهند.
ایجاد قوانین روشن درباره زمان استفاده از اینترنت و رفتار در فضای مجازی به کودکان کمک میکند تا از فرصتهای فناوری بهرهمند شوند و در عین حال ایمن باشند.
حقوق دیجیتال کودکان شامل حق دسترسی به اطلاعات، حق مشارکت در محیط آنلاین، حق آموزش دیجیتال، حق امنیت و حق حفظ حریم خصوصی است.
والدین با رعایت این حقوق میتوانند محیطی امن و سالم برای حضور کودکان در اینترنت فراهم کنند. حفظ تعادل میان نظارت و احترام به استقلال کودکان از مهمترین چالشهای والدین در عصر دیجیتال است. والدین باید با آموزش، گفتوگوی فعال و همراهی در استفاده از فناوری، اعتماد و مسئولیتپذیری کودکان را افزایش دهند.
در سطح جهانی نیز قوانین و مقررات مختلف برای حمایت از کودکان در فضای دیجیتال وجود دارد. در اروپا قوانین حفاظت از دادهها والدین را مسئول حفظ اطلاعات کودکان میکنند و در آمریکا قانون COPPA استفاده کودکان از دادههای آنلاین را کنترل میکند.
ک
فرزندپروری دیجیتال آیندهای است که در آن والدین کودکان را محافظت و آنها را توانمند میسازند تا به صورت مسئولانه در فضای دیجیتال فعالیت کنند. والدین باید نقش فعال در آموزش، هدایت و حمایت از حقوق دیجیتال کودکان ایفا کنند تا کودکان بتوانند به طور امن و مفید از فرصتهای فناوری بهرهمند شوند. فرزندپروری در عصر دیجیتال به معنای محدود کردن استفاده از اینترنت نیست، بلکه راهنمایی و حمایت برای استفاده سالم، ایمن و مسئولانه از فناوری است.
مریم قوامی روانشناس و مدرس مهارتهای والدینی در پایان کلام بهترین راهکارها برای والدین در تربیت دیجیتال کودکان را یاد آور شده است :
- گفتوگوی فعال: با کودک درباره محتوای آنلاین و تجربیاتش صحبت کنید.
استفاده مشترک از فناوری: بازی یا جستوجوهای اینترنتی را همراه کودک انجام دهید.
آموزش دیجیتال: والدین باید با دورهها و منابع آموزشی سواد دیجیتال خود را ارتقا دهند.
تعیین قوانین مشترک: کودکان را در ایجاد قواعد خانواده درباره استفاده از اینترنت مشارکت دهید.
احترام به حریم خصوصی: نظارت با توضیح شفاف درباره دلیل آن انجام شود.
شبکههای حمایتی: همکاری با مدرسه و سازمانهای اجتماعی برای محیط امنتر آنلاین.
💬 نظرات خود را با ما در میان بگذارید